Henk Wolf, 25.4.2023
“Wat oars as mei in echte taal” – wäästfräisk foar “Wät uurs as mä ne ächte Toal” is die Titel fon n Bouk foar Fräisk-Perfästerske Tony Feitsma. Die Titel fertält düdelk, dät bie ne litje Toal so as et Fräisk Seken spielje, do me bie grote Toalen nit fint. Disse grote Toalen sunt oaber do Toalen, wier do maasten fon uus tou allereerst an toanke. Dät me nit alles eenfach in n Toal uursätte kon, konnen fuul Ljude sik nit foarstale.
Wäästfräisk, ju Toal fon de Provins Fryslân, lait sun bitje twiske Dialäkt un Kultuurtoal. Et hät ne Skrieuwtradition, tämelk fuul Ljude konnen et skrieuwe, me kon eenfach Bouke in ju Sproake fiende, Radio un Fernsehen bruke et Fräisk un nit säilden heert me in politiske Fergoaderengen ju fräiske Toal. Wät dät angungt, is et Wäästfräisk fuul färe as et Seeltersk mä sien Emansipasjoon.
Oaber: Uk Wäästfräisk is neen wukkelke Journaliste-Toal. Dät sjucht me ap ju Website fon Omrop Fryslân. Me kon deer kjoze, of me do Ättergjucht as Holloundsk of ap Fräisk läst, man dät Fräisk, wät me leze kon, is oafte läip unattraktiv.
Wo kumt dät? Ju wäästfräiske Skrieuwtradition is literarisk. Me kon tämelk eenfach n Bouk ap Wäästfräisk skrieuwe: Hunderte, wan nit Duzende fon Ljude häbe goude Foarbielden ouroat. Me mout bloot n Masse leze. Uk is et Wäästfräisk al n bitje n politiske Toal. Een Journalisten-Toal is et oaber noch nit wukkelk. Journalisten, do Fräisk skrieuwe, häbe noch neen Tradition, uk wan me al moor as twintich Jier loang Ättergjucht ap Fräisk here un leze kon. Et Fräisk, wät jo bruke, ludt oafte ätter uursät Holloundsk.
Wo kumt dät? Jo bruke nit ju rieke literariske Skrieuwtradition, man uurnieme oafte eenfach unkritisk do Sätse fon’t Holloundsk, inklusive Moude-Uutdrukke. Iek toanke, dät dät mä fjouer Seken tou dwoon hät:
1. Journalismus gungt gau: Me hät neen Tied, loange uur ne Uursättenge ätter tou toanken un uursät eenfach Ättergjuchte fon ju holloundske Prässe in’t Fräisk.
2. Me beheersket ju literariske Sproake nit goud: Uk in Wäästfräislound leze junge Ljude nit moor so fuul un et kon geböäre, dät n Journalist sogoar dän literariske Kanon nit lezen hät.
3. Me toankt ap Holloundsk, wan et uum Ättergjuchte gungt un kumt bloot sweer in ju fräiske Wieze fon toanken, ju me mä ure Seken ferbindt, so as an’n Disk mä Fjunde bale of n sponnend Bouk leze.
4. Uk in Fryslân is die öffentlike Wätseldai oafte Holloundsksproakich. Me kon deer ap Fräisk uur skrieuwe, man me beskrift oafte Seken, wieruur do Ljude oantlik altied ap Holloundsk bale – un do Gespräkke hät me fonsäärm in’n Kop.